Rzeszów

Rzessov w dok. z 1365 r., 1390 r. Rischov. Miasto powiatowe, jedno z najpiększniejszych miast trzeciorzędnych Galicyi, leży na lewym brzegu Wisłoka, przy kolei arcyks. Karola Ludwika. Stacya Rzeszów odległa od Lwowa 184, od Krakowa 158 kml. Prócz kol. żel., prowadzą z Rzeszowa na wszystkie strony dobrze utrzymane bite gościńce. W 1880 r. było w Rzeszowie 458 dm. i 11166 mk (5859 męż., 5307 kob.), pod względem wyznania 5152 rzym.-kat., 160 gr.-kat., 34 prot. i 5820 izrael.; pod względem narodowości: 10048 Polaków, 246 Rusinów, 754 Niemców i 31 innych. Załoga składała się z 615 żołnierzy. Z ważniejszych fabryk są: 2 browary, fabryka machin rolniczych, młyny parowe i garbarnia. Z rękodzieł głośne było pieczętarstwo i złotnictwo, które jednak dla lichego kruszcu wyrobiły złą opinię „rzeszowskiemu złotu”. Schultes, opisujący pierwszą podróż po nowo zajętym kraju, nazywa Rzeszów Małemi Brodami i podnosi obrotność rzeszowskich jubilerów, żydów, którzy prowadzili handel z Wiedniem, Stockholmem, Kopenhagą, Berlinem i Petersburgiem, a w Petersburgu i Kopenhadze byli nawet król. pieczętarzami. Bredelski (1803) nazywa Rzeszów Galicyjską Jerozolimą i skarży się, że jest brudny. Położenie Rzeszowa, w równej prawie odległości od Lwowa i Krakowa, sprawia, że istnieje tu dość ożywiony handel i znaczna ilość sklepów korzennych i bławatnych, targi odbywają się we wtorki i piątki a jarmarki 19 marca, na św. Trójcę, 23 kwietnia, 17 lipca, 21 września i 21 grudnia. Artykułami są: zboże, bydło, nierogocizna i konie, wreszcie sukna i wyroby ceramiczne. 

Miasto dzieli się na Stare i Nowe. Nowe ma dwa rynki i szerokie, brukowane, płytowymi chodnikami opatrzone ulice. W głównych ulicach i rynkach są kamienice jedno i dwupiętrowe, w bocznych dworki murowane z ogródkami. Brudną dzielnicę nad Wisłokiem zamieszkuje uboższa żydowska ludność. Pośród starożytnych gmachów Rzeszowa wskazać należy: okazałą farę z wysoką wieżą, w stylu XVIII w., klasztor bernardynów z połowy XVII w. i nieco za miastem na wzgórku leżący zamek, niegdyś obronny, otoczony rowem i murem, z warownią z trzema bramami: dębową, murowaną i zamkową, założony przez Mikołaja Ligięzę w pierwszych latach XVII w. Cechy pilnowały jego sześciu baszt i dostarczały hakownic. Zamek przebudowany przez Jerzego ks. Lubomirskiego w połowie XVIII w. na początku XIX w. nabył rząd austryacki i zamienił na więzienie. Na uwagę zasługują także: klasztor niegdyś Reformatów, w którym dawniej mieli swe zaopatrzenie inwalidzi polscy; był to zakład jedyny w całej Polsce utrzymywany kosztem Lubomirskich, - szpital wojskowy przez Mikołaja Ligęzę, kasztelana fundowany, nareszcie kościół z kolegium Pijarów do gimnazjum należące. Z nowszych budowli największemi są: ratusz z początku XIX w., synagoga i budynek dyrekcyi finansowej. 

Starowolski, Siarczyński, Baliński i August Bielowski nie rozstrzygnęłi pytania, czy Rzeszów, zaliczany za czasów Rzplitej do ziemi przemyskiej, istniał już za książąt ruskich, czy też został założony za Kazimierza W. Ludność bliższej i dalszej okolicy jest czysto polską. Dokument Kazimierza W. z 19 stycznia 1354 r. zdaje się wskazywać na dawniejszy byt miasta, za książąt ruskich, ale mowa tu nie o samem mieście, ale i okolicy. Prawdopodobnem jest twierdzenie Starowolskiego, że w puszczy pogranicznej między Polską a Rusią osadzono Niemców. Na tej podstawie możnaby poczatek miasta odnieść do 1345 r., w którym przypada wyprawa Kazimierza przeciw Mikołajowi, ks. opawskiemu, i oblężenie Saaru. Eryk, bisk. przemyski, w dokum. z 1390 r. nazywa miasto Rischow, co Siarczyński objaśnia Reichhoff, bogaty dworzec. Miasto istaniało już przed r. 1354, ale było zniszczone, a ponieważ je król uwalnia od sądów starościńskich i kasztelańskich, więc musiało być założone na prawie polskiem lub ruskiem. Paprocki, Okolski i Niesiecki wymieniają trzy rodziny Rzeszowskich: herbu Półkozic, Dębno i Doliwa. Miastem dzielono się na dwie lub trzy części; zamku nie było. Rodzina Rzeszowskich wydała arcyb. lwowskiego, który wstąpiwszy na stolicę halicką w r. 1411 przeniósł ją 1414 r. do Lwowa. On też dawał ślub Jagielle z Elżbietą Pilecką. W 1583 umarł ostatni Rzeszowski na Rzeszowie; miasto przeszło na własność Ligęzów z Bobrka. Zapiski aktów grodzkich nie wyjaśniają dziejów miasta. Jedynie zapisek z r. 1439 stwierdza, że byli w niem burmistrze i z 1460 r., że odbywały się jarmarki, ponieważ Kazimierz Jagiellończyk zakazał jadącym na nie kupcom kołomyjskim omijać składu lwowskiego. Z XV w. mamy polecenie wydane rzeźnikom krakowskim, aby bydło z Rusi pędzili traktem na Ropczyce i Rzeszów. Przez pożary w r. 1576, 1621 i 1840 poniósł Rzeszów okropne spustoszenia. Od nieprzyjaciela tędy przeciągającego, mimo wałów i fos było miasto często łupionym: r. 1498 od Wołochów, 1502 od Tatarów, 1656 od Szwedów, 1672 od Turków. Sejm 1677 r. uwzględniając zniszczenie przez pożar i napady nieprzyjacielskie w czasie wojny tureckiej, ustanowił czteroniedzielny jarmark na ś. Jana Chrzciciela, z prawami jarmarków jarosławskich. Rząd austryacki usamowolnił miasto i zbudował na Wisłoku w 1813 r. piękny most kamienny, gdy stary drewniany zabrała woda.