Kraków

Łac. Cracovia, fran. Cracovie, niem. Krakau, ang. Cracow, miasto starożytne w nader przyjemnej okolicy nad Wisłą leżące, niegdyś stolica Polski, od r. 1815 do 1846 zaś stolica Rzeczypospolitej krakowskiej, wszedłszy z swoim okręgiem w skład monarchii austryackiej i przyłączona do królestwa Galicyi, jest dziś siedzibą rządu krajowego części zachodniej kraju i stolicą Wielkiego kzięztwa krakowskiego. Gród pamiątek, sztuk i umiejętności, leży o 342 kil. ode Lwowa, o 412 od Wiednia. Miasto regularnie zbudowane u stóp stromej 236 m. npm. wzniesionej, wapiennej góry Wawelu, ma położenie prawie zupełnie równe. Właściwe miasto dawniej podwójnemi obronnemi murami obwiedzione, z których dziś ledwie szczątki widzieć można, z wielką liczbą starożytnych świątyń: 40 kościołów i 26 klasztorów (dawniej 71 kościołów) a fortyfikacyami na ubocznych wzgórach, przedstawia widok wspaniały, który o wiele podnoszą jeszcze piętrzące się w dali góry karpackie z wysuniętą naprzód olbrzymią Babią górą. Widzenia godnemi są w Krakowie: zamek królewski na Wawelu murem i basztami na sposób twierdzy obwiedziony, dawniej rezydencya królów polskich z przepyszną katedrą, w której się groby tychże królów znajdują. Z pomiędzy kościołów zasługują na uwagę: kościół Panny Maryi z XIII w. wzniesiony w gotyckim smaku i z najwyższą wieżą (280 stóp); ś. Piotra, ś. Anny i Bożego Ciała. Z innych budowli: kolegium jagiellońskie, brama floryańska, amfiteatr nowodworski i ogniotrwałe sukiennice na skład towarów w XIV w. zbudowane. Z pomiędzy kilkunastu w około Krakowa roztoczonych przedmieść, przechowujących każde niejeden wypadek dziejowy, zwraca na się szczególną uwagę tak zwany Zwierzyniec z klasztorem pp. Norbertanek, w którym niegdyś ś. Bronisława prowadziła świątobliwe życie, a tuż niedaleko wznosi się wzgórze Sikornik, na którego wierzchołku, naród wzorem przodków szanujący pamiątkę wielkich mężów, mogiłę 120 stóp wys. mającą, naczelnikowi Kościuszce usypał.

Podług spisu ludności z r. 1880 ma Kraków wraz z sześcioma przedmieściami 6267 osób wojskowych i 60672 cywilnych, między którymi 14000 izrael. Kraków od Kazimierza dawniej oddzielnego miasta, teraz wyłącznie przez żydów zamieszkanego, tylko zamulonym starym łożyskiem Wisły oddzielony, zajmuje z przedmieściami duży obszar (0,2 mili kwadratowej) wygląda przeto na wielkie miasto, a jakkolwiek jest tylko miastem powiatowem, to wskutek pomyślnego handlowego położenie w pobliżu granic państwa i prowincyi ma znaczny rozwój handlu i przemysłu. Liczne zakłady naukowe, księgarnie, drukarnie, biblioteki, dalej urzędy, zakłady finansowe, fabryki, wreszcie instytucye humanitarne i towarzystwa skupiają w nim wiele inteligencyi i przyczyniają się do wielkiego ruchu umysłowego; gdy znowu wiele zabytków starożytności w 40 kościołach, biskupstwo, liczne duchowieństwo świeckie i zakonne, ogród botaniczny, uniwersytet ze zbiorami naukowemi i biblioteką, a nadewszystko piękna okolica, zdrowe powietrze, przyjemne stosunki życia społecznego, spokój i stosunkowa taniość, ściąga tu osoby, które chcą odpocząć po trudach i życiu w stolicach, nie rezygnując z życia w większym świecie. 

Historya miasta jest nietylko niesłychanie ciekawą i ważną, jako stolicy, w której przez pięć wieków biło serdeczne tętno życia potężnego wówczas narodu, ale i niezmiernie pouczającą, bo okazuje jak wielkim dobrem ludzkości i narodów jest pokój, jak wielkim nieszczęściem każda, zwłaszcza niepomyślna, wojna. Historya wzrostu i upadku Krakowa powtarza się prawie we wszystkich miastach na obszarze dawnej Polski. Założenie Krakowa sięga czasów przedhistorycznych, według podań najdawniejszych kronikarzy, miał go założyć Krakus czyli Krok, książe Chrobacyi białej w VIII. wieku na tem miejscu, na którem starożytne Corodunum stało. Na potwierdzenie tego podania, wskazują dwie ogromne mogiły: Krakusa za Wisłą na Krzemionkach, a Wandy jego córki pod wsią Mogiłą, które nad ich zwłokami miały być usypane. Kraków jako punkt środkowy między Węgrami, Prusami i Polską, prowadził dawniej znaczny handel, a jako siedziba królów i możnych panów, był najbogatszem miastem w całej Polsce; dopiero przeniesienie rezydencyi królów do Warszawy r. 1587 i późniejsze wojny dały początek do jego upadku, z którego się nawet w przeciągu 30 letniego swego istnienia jako Rzeczpospolita i niepodległe wolne miasto handlowe, nie podźwignął. Co do dziejów jego, jest w zdarzenia tak obfity, jak żadne inne miasto, albowiem cała historya Polski snuje się około niego jako stolicy niegdyś potężnego państwa; doznał też niemało klęsk przez wojny, morowe zarazy i pożary, z których ostatni w r. 1850 zniszczył połowę miasta. Do najpamiętniejszych zdarzeń miasta należy policzyć: zamordowanie ś. Stanisława biskupa krakowskiego na Skałce r. 1073, najazd Tatarów w r. 1241 i 1260, zjazd monarchów postronnych r. 1363, na którym cesarz Karol IV. wnuczkę Kazimierza W. zaślubił za małżonkę, i opanowanie przez Prusaków r. 1794, przyczem też skarby na zamku zostały skradzione. R. 1846 pod panowanie austyackie przeszedł. Kraków będąc zawsze siedliskiem uczonych ludzi, którzy tak na dworze królów polskich, jak i w akademii przebywali, wydał wielu znakomitych mężów, naukami i wielkimi dziełami się odznaczających.