Sanok

Miasto powiatowe, zbudowane na wzgórzu stromo opadającem ku dolinie Sanu w stronę wschodnią, w którym niegdyś odbywały się sejmiki i sądy ziemskie i grodzkie. Przyjeżdzającemu od wschodu miasto przedstawia się malowniczo; domy i domki wieńczą stromo opadający szczyt góry. Pozór warownego grodu nadają Sanokowi dwie budowle stojące na krańcach miasta: na wschodzie nad rzeką starożytny dawniej obronny zamek królewski, obecnie c. k. starostwo, a na przeciwległym krańcu gimnazyum, zbudowane w r 1883. Zamek składa się z piętrowej kamienicy o grubych murach i wąskich sklepionych korytarzach. Stoi on nad Sanem, którego brzeg stromy został podmurowany. Śladów warowni niema. Skoro jednak opuścimy dworzec kolei, znajdziemy się w małem miasteczku, w którem niewiele zostało z świetniejszej przeszłości. Główna ulica pnąca się pod górę jest zabudowana parterowymi i piętrowymi domami. Dochodzi się nią do rynku czworobocznego, otoczonego piętrowymi kamieniczkami. Wąska uliczka prowadzi na południe do kościoła i klasztoru franciszkanów. Kościół ciemny, sklepiony, w ziemię zapadnięty, zbudowany z cegły i kamienia, niema wyraźnego stylu. Od zamku ku północy opada teren stromo. Ulica zabudowana drewnianymi domami, między którymi stoi cerkiew gr.-katol. murowana, prowadzi nad San. Cerkiew nosiła dawniej tytu katedry biskupiej. Zwróciwszy się ku zachodowi dochodzi się na drugi kraniec miasta, gdzie stoi kościół parafialny, którego budowę rozpoczęto w r. 1874, ale jeszcze nie dokończono. Wewnętrzne urządzenie jest tymczasowe.

Brukowane i dosyć czyste miasto, ma 318 dm. i 5121 mk. (3029 męż., 2092 kob.), a pod względem wyznania 2073 rzym.-kat., 902 gr.-kat., 17 prot. i 2129 izrael. Pod względem narodowości w r. 1883 było 4262 Polaków, 551 Rusinów, 270 Niemców i 21 innych. Załoga wojskowa składa się z 601 ludzi. Z powodu obszernych łąk stoi tu kawalerya, a niedaleko znajduje się rządowa stadnina. W mieście jest ogród niby publiczny, z restauracyą. Zaraz po drugiej stronie Sanu znajduje się duży las i założona przez królową Bonę t. z. studnia królowej, najpiękniejsze miejsce wycieczek. Ludność miejska obok rękodzieł trudni się uprawą roli. Gleba tu urodzajna, glinkowa. W dnie targowe prócz ruchliwej ludności żydowskiej spotyka się włościan polskich z okolicznych dolin od której różnią się postawą i opończą Rusini-górale, podobnie jak w Rymanowie. Sklepy żydowskie są ubogie. Nagromadzenie licznych urzędów i pobyt wojska podniosły dobrobyt. Magistrat składa się z burmistrza, zastępcy, 3 urzędników i lekarza. Instytucye kościelne są: par. rzym.-katol. (dek. sanocki), klasztor franciszkanów, par. gr.-kat. i rabinat. W celach przemysłowych i handlowych utworzono w Sanoku wydział towarzystwa kredytowego galicyjskiego i powiatowe towarzystwo zaliczkowe. W roku 1866 powstał fundusz dla przemysłowców i rękodzielników. Szpital powiatowy założony został w r. 1857. Od 1485 roku istnieje fundusz dla ubogich, niewiadomej erekcyi, zaś fundusz inwalidów, założony został na pamiątkę pobytu w Sanoku cesarza Franciszka I. w 1853 roku. Pamiętne jest to miasto z urodzenia Grzegorz z Sanoka w r. 1426, nauczyciela Władysława Warneńczyka, później arcybiskupa lwowskiego.

Sanok jest grodem starożytnym, stolicą ziemi sanockiej w województwie ruskim, kasztelana mniejszego, starosty grodowego. Powstał za czasów książąt ruskich, prawdopodobnie na gruntach Posady. Wspomniany w dokumencie z 1399 r. W r. 1366 otrzymał od Kazimierza W. prawo magdeburskie. Król przebudował zamek i obwarował miasto. 2 maja 1417 r. w kościele farnym w Sanoku wziął Władysław Jagiełło ślub z Elżbietą Pilecką i w zamku odprawił gody. Już od 1423, zatem jeszcze przed zaprowadzeniem prawa polskiego na Rusi (w r. 1435), mamy zapiski sądowe tegoż grodu. W r. 1377 Władysław Opolski założył za murami miasta klasztor franciszkanów, który następnie Elżbieta (matka Ludwika węgier.) przeniosła na miejsce, gdzie teraz stoi. W tymże czasie zbudowano kościół paraf. rzym.-kat., którego fundacyą przypisują Kazimierzowi W. Uposażenie par. powiększył Władysław Jagiełło. Pierwsze obwarowanie miasta składało się z parkanów, które okoliczne wsie naprawiały. W 1448 nawiedziła miasto zaraza, dla której zawieszono sądy na cztery tygodnie a 1470 pożar. Kazimierz Jagiellończyk ponowił przywilej ustanawiający w Sanoku cło i skład towarów prowadzonych z Rusi na Węgry i uwalniający kupców przybywających na targi od wszelkich opłat. W 1510 r. Zygmunt I dozwolił przeprowadzić rury do wodociągów nawet przez królewskie grunta, zastrzegając sobie wodę bezpłatnie na potrzebę zamku. W 1620 uchwalił sejm obwarowanie miasta ze względu na jego pograniczne położenie. W czasach najazdów Karola Gustawa ucierpiało miasto szczególniej r. 1657 od Ispana, wodza Rakoczego. Wielką ilość domów zajezdnych tłumaczą liczne zajazdy szlachty na kontrakty, odbywające się tu na nawrócenie ś. Pawła. Charakterystyczną cechą tego obszaru były liczne rody szlachty, której nazwiska utrwalają się dopiero w XVI w. a która prawie do ostatnich dziesiątków bieżącego wieku, dzięki odosobnieniu śród górskich dolin, zachowała obyczaje dawne i ziemię i dopiero w ostatnich czasach stacza ciężką walkę z kapitałem obcym, wyzuwającym ją z dawnych osad.