Jarosław

Okazałe miasto powiatowe na lewym brzegu Sanu, przy stacyi kolei arcyks. Karola Ludwika, o 133 kil. ode Lwowa, niekiedy zwane jako Jarosławiec. Ma 12949 mk., którzy podług rel. dzielą się na 4320 rzym.-kat., 4276 gr.-kat., 53 akatol. i 4300 izrael. Niegdyś miasto możne i głośne dla nader rozległego handlu i jarmarków, na które spędzano do 100000 sztuk bydła i koni: jarmarki na Popielec, Wniebowzięcie N. P. M. i ś. Jędrzeja trwały po 4 tygodnie, a zjeżdżali się na nie kupcy tatarscy, tureccy, perscy, z Moskwy, Wenecyi, Niemiec i Węgier. Miasto upadło wskutek wojen łupieztwa, morowej zarazy (1622 r.) i częstych pożarów. W 1780 r. był Jarosław po Lwowie najokazalszem miastem w Galicyi, cały murowany, wiele kamienic o dwu i trzech piętrach. 3 czerwca 1790 r. zgorzał prawie do szczętu, ale podnosi się z każdym rokiem, wznawiając dawny handel i przemysł. Dla korzystnego położenia spławiają tu mieszkańcy galarami do Gdańska jaja, zboże, mięso i aluminium. W mieście jest dystylarnia nafty, fabryki parafiny i świec parafinowych, kafli, dwa zakłady wyrabiające kości mielone, spodyum i klej, fabryka tałesów t.j. szat białych używanych przez starozakonnych przy modlitwie, trzy cegielnie i szkoła koszykarska. Główną gałęzią przemysłu jest szewctwo i garbarstwo. Jarosław ma dwa targi w tygodniu i 12 dorocznych jarmarków, z których każdy trwa trzy dni. Miasto wydało kilku uczonych mężów: Adalberta Gostyniusza, naukami słynącego Jezuity; Marcina Anioła, znakomitego poety w XVII w.; Jana Mucharskiego, doktora filozofii i lekarza nadwornego króla Jana Kazimierza; Piotra Mulharskiego, budowniczego króla Władysława IV. 

Założenie miasta przypisują ks. halickiemu Jarosławowi I. w XI w. Pierwszą wzmiankę znajdujemy u Praya pod r. 1234, według której król węgierski Andrzej, wyprawiwszy się dla powrócenia na tron halicki wypędzonego przez rusinów syna Kolomana, gród Irosto zdobył. Panowanie Węgrów nie mogło być dłuższem. Nawała Mongołów w 1241 zniszczyła gród zupełnie, ale drewniane miasto prędko się podnieść musiało, bo już w r. 1247 toczy się pod Jarosławiem walna bitwa między Romanowiczami, Polską i Węgrami. Wtedy Jarosław był warownią trudną do zdobycia. Od tego czasu niema wspomnienia o nim aż do r. 1375, albowiem w tym r. 7 grudnia wydaje Władysław Opolski we Lwowie dokument, mocą którego przenosi miasto przed swój zamek, aby tamże na nowo było założone na prawie magdeburskiem. W r. 1382 trzymała się Jarosławia jakiś czas załoga węgierska, dokąd orężem nie została wyparta. Od tego czasu pozostało miasto stale przy Polsce; tutaj zatrzymuje się Jadwiga dążąc do zajęcia Rusi czerwonej, tutaj witają ją bojarowie przemyscy, a ona wydaje18 lutego 1387 przywilej ziemi przemyskiej. Władysław III. w dyplomie wydanym w Budzie 1443 wspomina o rozległym handlu, nadaje miastu prawo składu, grożąc kupcom utratą kupna, którzyby się poważyli to miasto pominąć. Pożar wybuchły w r. 1625, zrządzając szkody na 4,5 miliona złp., stał się przyczyną upadku największych w dawnej Polsce jarmarków. W 1497 r. zaszła straszna bukowińska klęska, która pociągnęła za sobą napady tatarskie. W 1498 napadają Wołosi i Turcy a w 1502 Tatarzy, Jarosław niszcząc ogniem i mieczem. Spytek Jarosławski kaszt. krak. waruje miasto w 1513 r. Do dziś nosi Jarosław ślady murów warownych i wałów, stawiających opór hordom najezdniczym Kozaków (1649), Szwedów (1656). W wojnie Polski ze Szwedami pod Karolem XII. (1703-1704) kilkakrotnie od swoich i obcych zajmowany, doznał spustoszenia i szkód niemałych. W dziejach miasta pamiętne jest także przebywanie w niem Piotra Wielkiego cara moskiewskiego, który 2. czerwca 1711, 13-letnią Zofię Sieniawską, córkę hetm., z Augustem II. królem Polski i księciem Rakoczym, do chrztu trzymali.

Kościół farny i klasztory Dominikanów i Franciszkanów z internatem dla kleryków są pięknej budowy, Klasztor pp. Niepokalanek obwiedziony wysokim murem, połączony jest z zakładem wychowawczym dla córek najzamożniejszych rodzin, zaś klasztor Jezuitów mieści dziś zakład umundurowania wojskowego. Dawny budynek klasztoru pp. Benedyktynek obrócono po zniesieniu klasztoru na komisyę moderunkową a teraz na magazyn wojskowy. Pod tym budynkiem znajdują się rozległe piwnice, z których według podania ma się ciągnąć podziemny chodnik aż do stojącego za miastem kościoła N. P. M. u Dominikanów. Dawny kościół przy szpitalu św. Ducha, przemieniony teraz na zbór ewangelicki (par. ew.-augsb. istnieje tu od 1797, ma dusz 360 i dwa filiały: w Przemyślu i Monasterzu). Obok rynku stoi mała, uboga cerkiew gr.-kat., mająca w podwórzu plebanię. Od XIII w. miał tu być także kościół i biskup ormiański. Przy końcu w. XVII nie było już ani kościoła, ani kapelana ormiańskiego w Jarosławiu, ale była tu druga po przemyskiej pod względem liczby osób gmina żydowska. Zofia Tarnowska w 1569 r. dozwoliła tylko dwom rodzinom izraelickim osiedlać się w mieście, upoważniając mieszczan, aby „mieli moc i władzę, gdzieby się ich więcej nad dwa domy osadzić chciało, one z miasta wygnać”. Od XVIII w. wzrastała liczba izrael.; w 1813r. liczyli już 2355 osób (25% mk.). Mieli cadyków, szpital, łaźnię, kasę chorych, synagogę, Towarzystwo Oszczędności Zaliczkowo-Kredytowej i bractwo Chewra Kadisza.