Przemyśl

Rus. Peremyszl, w dok. Prymsl, Premislia, Peremisl, Premysl, Przemislia, miasto powiatowe między Sanem i Wiarem, jedno z najdawniejszych miast Galicyi, niegdyś stolica udzielnego księztwa przemyskiego, a później główne miasto ziemi przemyskiej. W 1880 r. liczył Przemyśl 22040 mk. Podług wyznania było: 9563 rzym.-kat., 4712 gr.-kat., 7645 izrael., 120 innych wyznań. Podług narodowości: 18839 Polaków, 1659 Rusinów, 1177 Niemców, 76 innych narodowości. Ma Przemyśl dwa biskupstwa: grecko-katolickie r. 1218, i rzymsko-katolickie r. 1375 erygowane, klasztory Franciszkanów, Reformatów i Panien Benedyktynek. Nowy most na Sanie i okazałe budowle dworca kolei żelaznej, upiększają nadzwyczaj to amfiteatralnie położone miasto, które nadto zdobi kilka wspaniałych kościołów. Na pobliskiej tak zwanej „Capiej Górze”, są ruiny starożytnego zamku z podziemnemi lochami, które aż do Sanu sięgać mają. Przemyśl jest miejscem urodzenia kilku uczonych polskich: błogosławionego  Stanisława, któren w świątobliwym powołaniu opowiadania ewangelii dziczy tatarskiej r. 1240 poniósł śmierć męczeńską, Andrzeja Wargockiego zawołanego kaznodziei, filozofa i kilku dzieł autora, Stanisława Dybowskiego biegłego fizyka i lekarza królewskiego, Marcina Krowickiego plebana w Sądowej Wiszni, później ministra Arianów i Jędrzeja Ulanickiego znakomitego pisarza w XVII w.

W dziejach kraju ważną rolę odgrywa Przemyśl jako punkt graniczny, w którym ścierały się sąsiadujące narody: Węgrzy, Rusini i Polacy. W r. 981 bowiem przez Włodzimierza W. księcia kijowskiego zajęty, będąc już wtedy okazałem i obwarowanem miastem, pozostał od tego czasu w posiadaniu książąt ruskich, chociaż pobliska Polska do tego prawa dawniejsze rościła i takowe często zbrojną ręką popierała. I tak przez Bolesława Chrobrego w r. 1018 nazad wywalczony, stał się odtąd widownią częstych bojów i oblężeń. Już 1026 r. odebrał Jarosław I. ks. halicki miasto napowrót, gdzie też założył swą rezydencyę. Tak ścierali się tu wojownicy polscy za Bolesława Śmiałego w r. 1070, Kazimierza II. w 1170 i Leszka Czarnego w 1280 r., aż Kazimierz W. zająwszy ziemię przemyską prawem dziedzictwa, po ostatnim księciu ruskim, połączył ją z Polską w 1340 r. Przemyśl doświadczył także kilka pamiętnych oblężeń: r. 1098 przez Węgrów, a r. 1648 przez Tatarów i Kozaków; ale Węgrów odparli Rusini z sprzymierzonymi Kumanami, Tatarów i Kozaków zaś Korniakt, dziedzic bliskiej włości Żurawice, pobił pod murami tego miasta, z której epoki też i opodal na wzgórzu wznoszący się okazały kopiec bierze swój początek. Po powtórnym zdobyciu przez Kazimierza W. w 1340 r., w niedługim czasie zagarnięty atoli przez Węgrów, odzyskany został dopiero przez królowę Jadwigę r. 1390 mocą oręża. W następnych wiekach był Przemyśl jako twierdza często przez tłumy Tatarów i Wołochów najeżdzany (1498, 1502, 1524, 1575, 1624 i 1648), naostatek r. 1656 od Szwedów, a r. 1657 od Rakoczego na czele Siedmiogrodzian, przez 5 tygodni bezskutecznie w oblężeniu trzymany.

Ludność miasta podobnie jak i innych miast czerwono-ruskich była różnoplemienną. Obok Rusinów i Polaków osiedlali się tu Niemcy i Żydzi a nie brakło osadników z innych narodowości. W pierwszych czasach po przyłączeniu Przemyśla do Polski mają przewagę Niemcy, którzy osiedlają się tu jako kupcy i rzemieślnicy. W ciągu wieku XVI polonizacya tej różnoplemiennej ludności została ukończoną. W dokumencie z r. 1625, mocą którego burmistrz i rajcy miasta nadają ustawy cechowi złotników, malarzy i konwisarzy, czytamy: „Polskim albo łacińskim a nie inszym językiem mają gadać w cechu pod winą funta wosku, excepto żeby nie umiał po polsku albo po łacinie, tedy takiemu wolno mówić językiem przyrodzonym i tłumacza wolno mu mieć, jeśliby w cechu nie znalazł się, coby język jego rozumiał”. Żydzi osiedli tu prawdopodobnie na podstawie przywileju Kazimierza W., nadanego w r. 1367 żydom na Rusi i w Małopolsce. W XV w. posiadali oni ulicę w obrębie muru obronnego, zajmowali się drobnym handlem i płacili daninę staroście. W r. 1542 było 18 rodzin żydowskich; z tych tylko 7 posiadało domy przy ulicy Żydowskiej. Od tego czasu wzrasta liczba żydów. W 1559 r. udziela im Zygmunt August przywilej na swobodne osiedlanie się w mieście i na wolność handlu. Około tego czasu rozpoczynają budowę synagogi. W r. 1576 nadał Stefan Batory tutejszej gminie izraelickiej zupełny samorząd. Gmina izraelicka istniała zupełnie odrębnie, samoistnie i niezależnie obok chrześcijańskiej, a żydzi przemyscy nazywali się obywatelami „żydowskiego miasta Przemyśla”, a jako tacy wolni od wszelkich ciężarów miejskich, opłacali jedynie podatek staroście. Wśród takich stosunków gmina chrześcijańska upadała, co wywołało walkę o byt zagrożony, której odbiciem są ślady w aktach sporów, prowadzonych wieki całe. Po rozbiorze Rzpltej stanowili żydzi pod rządem austryackim odrębną gminę, bez równouprawnienia z chrześcianami, które uzyskali po wprowadzeniu rządów konstytucyjnych od roku 1867. Obecna izraelicka gmina wyznaniowa urządzona jest na podstawie statutu z roku 1874. Należą do niej wszyscy izraelici zamieszkali w Przemyślu i w tych miejscowościach powiatu przemyskiego, w których nie ma samoistnej izraelickiej gminy wyznaniowej.