Okazałe miasto powiatowe na lewym brzegu Sanu, przy stacyi kolei arcyks. Karola Ludwika, o 133 kil. ode Lwowa, niekiedy zwane jako Jarosławiec. Ma 12949 mk., którzy podług rel. dzielą się na 4320 rzym.-kat., 4276 gr.-kat., 53 akatol. i 4300 izrael. Niegdyś miasto możne i głośne dla nader rozległego handlu i jarmarków, na które spędzano do 100000 sztuk bydła i koni: jarmarki na Popielec, Wniebowzięcie N. P. M. i ś. Jędrzeja trwały po 4 tygodnie, a zjeżdżali się na nie kupcy tatarscy, tureccy, perscy, z Moskwy, Wenecyi, Niemiec i Węgier. Miasto upadło wskutek wojen łupieztwa, morowej zarazy (1622 r.) i częstych pożarów. W 1780 r. był Jarosław po Lwowie najokazalszem miastem w Galicyi, cały murowany, wiele kamienic o dwu i trzech piętrach. 3 czerwca 1790 r. zgorzał prawie do szczętu, ale podnosi się z każdym rokiem, wznawiając dawny handel i przemysł. Dla korzystnego położenia spławiają tu mieszkańcy galarami do Gdańska jaja, zboże, mięso i aluminium. W mieście jest dystylarnia nafty, fabryki parafiny i świec parafinowych, kafli, dwa zakłady wyrabiające kości mielone, spodyum i klej, fabryka tałesów t.j. szat białych używanych przez starozakonnych przy modlitwie, trzy cegielnie i szkoła koszykarska. Główną gałęzią przemysłu jest szewctwo i garbarstwo. Jarosław ma dwa targi w tygodniu i 12 dorocznych jarmarków, z których każdy trwa trzy dni. Miasto wydało kilku uczonych mężów: Adalberta Gostyniusza, naukami słynącego Jezuity; Marcina Anioła, znakomitego poety w XVII w.; Jana Mucharskiego, doktora filozofii i lekarza nadwornego króla Jana Kazimierza; Piotra Mulharskiego, budowniczego króla Władysława IV. 

Łac. Cracovia, fran. Cracovie, niem. Krakau, ang. Cracow, miasto starożytne w nader przyjemnej okolicy nad Wisłą leżące, niegdyś stolica Polski, od r. 1815 do 1846 zaś stolica Rzeczypospolitej krakowskiej, wszedłszy z swoim okręgiem w skład monarchii austryackiej i przyłączona do królestwa Galicyi, jest dziś siedzibą rządu krajowego części zachodniej kraju i stolicą Wielkiego kzięztwa krakowskiego. Gród pamiątek, sztuk i umiejętności, leży o 342 kil. ode Lwowa, o 412 od Wiednia. Miasto regularnie zbudowane u stóp stromej 236 m. npm. wzniesionej, wapiennej góry Wawelu, ma położenie prawie zupełnie równe. Właściwe miasto dawniej podwójnemi obronnemi murami obwiedzione, z których dziś ledwie szczątki widzieć można, z wielką liczbą starożytnych świątyń: 40 kościołów i 26 klasztorów (dawniej 71 kościołów) a fortyfikacyami na ubocznych wzgórach, przedstawia widok wspaniały, który o wiele podnoszą jeszcze piętrzące się w dali góry karpackie z wysuniętą naprzód olbrzymią Babią górą. Widzenia godnemi są w Krakowie: zamek królewski na Wawelu murem i basztami na sposób twierdzy obwiedziony, dawniej rezydencya królów polskich z przepyszną katedrą, w której się groby tychże królów znajdują. Z pomiędzy kościołów zasługują na uwagę: kościół Panny Maryi z XIII w. wzniesiony w gotyckim smaku i z najwyższą wieżą (280 stóp); ś. Piotra, ś. Anny i Bożego Ciała. Z innych budowli: kolegium jagiellońskie, brama floryańska, amfiteatr nowodworski i ogniotrwałe sukiennice na skład towarów w XIV w. zbudowane. Z pomiędzy kilkunastu w około Krakowa roztoczonych przedmieść, przechowujących każde niejeden wypadek dziejowy, zwraca na się szczególną uwagę tak zwany Zwierzyniec z klasztorem pp. Norbertanek, w którym niegdyś ś. Bronisława prowadziła świątobliwe życie, a tuż niedaleko wznosi się wzgórze Sikornik, na którego wierzchołku, naród wzorem przodków szanujący pamiątkę wielkich mężów, mogiłę 120 stóp wys. mającą, naczelnikowi Kościuszce usypał.

Rus. Korosno (z Guzikówką), miasto powiat po obu brzegach Wisłoka i przy ujściu Lubatówki, o 64 kil. od Rzeszowa. Niegdyś daleko większy, zamożny handlem, sławny szkołami i warowny gród, chełpliwie nazywający się małym Krakowem dla swych sześciu wspaniałych świątyń, licznych baszt i wież, leży 263 m. npm. we wspaniałej okolicy. Samo miasto dość regularnie zabudowane murowanemi domami, ma jeszcze trzy kościoły z 2-ma klasztorami Franciszkanów i Kapucynów, i kaplicę, jako pomniki swej minionej świetności, a w zachodniej stronie przedmieście Guzikówkę. Krosno liczy według ostatniego spisu ludności bez przedmieścia 2593 mk., z przedmieściem zaś 2810. W 1879 r. miało miasto 2318 rzym.-katol., 30 gr.-katol., i 113 izrael. Mała stosunkowo ilość izraelitów niezamożnych przyczynia się znacznie do utrzymania porządku i schludności w tem mieście. Przez Krosno prowadzi gościniec z Korczyny do Frysztaka i drugi do Jasła, a w krótkim czasie ma tu być stacya kolei transwersalnej. Krosno jest siedzibą sstwa, urzędu podatkowego i rady podatkowej, sądu powiatowego i notariusza, ma 3 lekarzy, aptekę, szkołę wydziałową męską i 2 klas. żeńską, urząd pocztowy, i stacyę telegraficzną. Ma tu filię towarzystwo kredytowe ziemskie, założone w r. 1867, fundusze w celu dawania pożyczek rękodzielnikom na 4% z tygodniową amortyzacyą. Jest i dom przytułku, założony przez Władysława Jagiełłę dla utrzymania 12 ubogich.

Za czasów książąt rus. Lwihorod, po niem. Lemberg, a po łac. Leopolis zwany. Polska nazwa Lwów znana już w XV w. Ludność miasta powstała z żywiołów różniących się od siebie pochodzeniem, mową, obyczajami i wyznaniem. Już za czasów ruskich książąt mieszkali tu obok Rusinów: Ormianie, Saraceni, Tatarzy, Żydzi i Niemcy. Za czasów polskich przybywali prócz tego: Polacy, Litwini, Liwończycy, Żmudzini, nowe zastępy Niemców, a za czasów austriackich napłynęły znowu liczne rodziny niemieckie. Z biegiem czasu tracą te rozliczne żywioły swą odrębność, gubią się i rozpływają śród żywiołu polskiego, jako moralnie najsilniejszego i w ten sposób tworzą w końcu jednolitą prawie rodzinę. W 1880 r. liczyło miasto 103422 mieszkańców cywilnych (49052 męż., 54370 kob.), a 6400 wojskowych. podług rel. było 55973 rzym.-katol., 14868 gr.-katol., 181 orm.-katol., 1 starokatol., 219 grec.-oryent., 1 orm.-oryent., 1 unitaryan., 1641 wyzn. augsbur., 64 wyzn. helw., 27 anglik., 10 rel. menon., 30418 mojżesz., 18 bezwyzn. W życiu towarzyskiem używało języka polskiego 90132, niem. 7323, rusk. 3600, czesk. 263, rumuń. 192, włosk. 4, słowack. 3, reszta innych języków. Jako miasto stołeczne królestwa, mieści w sobie najwyższe władze krajowe: wszechnice, r. 1784 fund., z licznym księgozbiorem i gabinetami - w roku 1848 przez pożar zniszczone, zakład naukowy imienia Ossolińskich, z kosztownym zbiorem książek, monet, obrazów i narodowych starożytności, dwa seminaria: łacińskie i ruskie; zakłady ciemnych i głuchoniemych, instytut kredytowy, towarzystwo rolnicze i teatr. Jako stolica Galicyi jest siedzibą namiestnika kraju, trzech arcybiskupów: grecko-katolickiego, rzymsko-kat., ormiańskiego i superintendenta ewangelickiego. Pod względem handlu i przemysłu odznacza się miasto od czasu objęcia Galicyi przez Austryę, albowiem odtąd jako stolica prowincyi, a z tąd licznych władz rządowych będąc pobytem, wzrosło w znaczną ludność, przezco handel i rzemiosła znacznie rozkwitły. Ma więc wszelkiego gatunku rzemieślników i wiele kupców prowadzących handel produktami krajowemi i niekrajowemi.

Sandechz 1311 r., Kamenicia 1313 r., Kamenecia 1317 r., Sandecz 1318 r. Miasto powiatowe, leży na wzgórzu, u ujścia Kamienicy do Dunajca, na północ od S. Starego. Niegdyś warowny gród z zamkiem obronnym, dziś ruinami przypominającym dawne czasy. Kwitnący handlem i przemysłem, posiadał znaczne przywileje; ozdobiony był nadto opactwem i klasztorami Pijarów, Norbertanów i Franciszkanów. Najstarszą budowlą kościelną jest obecny kościół ewangelicki r. 1279 fund. Zbudowany w stylu bizantyjskim, z kopułą w środku, nie ma pomników starożytnych, usunięto je bowiem przy odnawianiu dla protestantów. Kościół zaś farny zbudowany przez Oleśnickiego r. 1448, ma dzwon jeden z największych w kraju. Dawny gmach ks. Pijarów dziś zajmuje dom karny. Prócz wojska (579) miasto ma 11185 mk. (5644 meż., 5541 kob.). Pod względem narodowości jest 10778 Polaków, 63 Rusinów, 132 Niemców i 13 in.; co do wyznania: 5144 rzym.-kat., 560 gr.-kat., 5163 izrael. i 318 innych. Środek podłużnego równoległoboku, oblanego od wschodu i północy Kamienicą a od Zachodu Dunajcem, zajmuje obszerny, prawie kwadratowy rynek z dwupiętrowym ratuszem, nakrytym gontami, ze szczupłą kopulastą wieżyczką. Targi odbywają się dwa razy w tygodniu: we wtorki i piątki; jarmarków nie ma. Nagromadzenie różnych władz i instytucyi, tudzież pomyślne warunki położenia, sprowadziły tu korzystne warunki dla handlu wewnętrznego.

Łaciń. Neoforum, niem. Neumarkt, miasto powiatowe, stolica Podhala, leży w dolinie dunajeckiej al. nowotarskiej, w widłach Białego i Czarnego Dunajca, w odl. 84 klm. od Krakowa a 18 kml. od st. dr. żel. Podkarpackiej w Chabówce. Dolina nowotarska nie jest zupełnie równiną, ale ma tak dalece pagórkowaty charakter, że z miasta niewidać wcale Tatr. Za miastem na lewym brzegu rzeki jest cmentarz i starożytny modrzewiowy kościółek ś. Anny, podług napisu w 1219 r. wystawiony, dobrze zachowany i uważany za najdawniejszy w tych stronach. Podanie ludowe przypisuje fundacyę zbójcom, którzy w ołtarzu mieli umieścić obraz uniesiony z Węgier. Miasto ma 5087 mk., 4685 rzym.-kat., 4 gr.-kat. i 398 izraelitów. Ludność trudni się rolnictwem, handlem i płóciennictwem. Jest tu parafia rzym.-kat., z pięknym murowanym kościołem, zabytkiem budownictwa XIV w., ratusz i kilkanaście kamienic. Celom humanitarnym służy fundusz ubogich, założony w 1803 r. przez ks. Tom. Zamojskiego, zostający pod zarządem gminy. Pomimo nieurodzajności gleby lud jest stosunkowo zamożny, mieszka w schludnych drewnianych, deszczkami krytych chatach, zajmuje się przemysłem domowym, mianowicie bednarstwem i tkactwem, dostawą materyałów w hutach żelaznych w Poroninie i Zakopanem, furmanką, chowem owiec i handlem. Gwara tutejsza ma wiele właściwości i wyrażeń w innych stronach nieużywanych.

Rus. Peremyszl, w dok. Prymsl, Premislia, Peremisl, Premysl, Przemislia, miasto powiatowe między Sanem i Wiarem, jedno z najdawniejszych miast Galicyi, niegdyś stolica udzielnego księztwa przemyskiego, a później główne miasto ziemi przemyskiej. W 1880 r. liczył Przemyśl 22040 mk. Podług wyznania było: 9563 rzym.-kat., 4712 gr.-kat., 7645 izrael., 120 innych wyznań. Podług narodowości: 18839 Polaków, 1659 Rusinów, 1177 Niemców, 76 innych narodowości. Ma Przemyśl dwa biskupstwa: grecko-katolickie r. 1218, i rzymsko-katolickie r. 1375 erygowane, klasztory Franciszkanów, Reformatów i Panien Benedyktynek. Nowy most na Sanie i okazałe budowle dworca kolei żelaznej, upiększają nadzwyczaj to amfiteatralnie położone miasto, które nadto zdobi kilka wspaniałych kościołów. Na pobliskiej tak zwanej „Capiej Górze”, są ruiny starożytnego zamku z podziemnemi lochami, które aż do Sanu sięgać mają. Przemyśl jest miejscem urodzenia kilku uczonych polskich: błogosławionego  Stanisława, któren w świątobliwym powołaniu opowiadania ewangelii dziczy tatarskiej r. 1240 poniósł śmierć męczeńską, Andrzeja Wargockiego zawołanego kaznodziei, filozofa i kilku dzieł autora, Stanisława Dybowskiego biegłego fizyka i lekarza królewskiego, Marcina Krowickiego plebana w Sądowej Wiszni, później ministra Arianów i Jędrzeja Ulanickiego znakomitego pisarza w XVII w.

Rzessov w dok. z 1365 r., 1390 r. Rischov. Miasto powiatowe, jedno z najpiększniejszych miast trzeciorzędnych Galicyi, leży na lewym brzegu Wisłoka, przy kolei arcyks. Karola Ludwika. Stacya Rzeszów odległa od Lwowa 184, od Krakowa 158 kml. Prócz kol. żel., prowadzą z Rzeszowa na wszystkie strony dobrze utrzymane bite gościńce. W 1880 r. było w Rzeszowie 458 dm. i 11166 mk (5859 męż., 5307 kob.), pod względem wyznania 5152 rzym.-kat., 160 gr.-kat., 34 prot. i 5820 izrael.; pod względem narodowości: 10048 Polaków, 246 Rusinów, 754 Niemców i 31 innych. Załoga składała się z 615 żołnierzy. Z ważniejszych fabryk są: 2 browary, fabryka machin rolniczych, młyny parowe i garbarnia. Z rękodzieł głośne było pieczętarstwo i złotnictwo, które jednak dla lichego kruszcu wyrobiły złą opinię „rzeszowskiemu złotu”. Schultes, opisujący pierwszą podróż po nowo zajętym kraju, nazywa Rzeszów Małemi Brodami i podnosi obrotność rzeszowskich jubilerów, żydów, którzy prowadzili handel z Wiedniem, Stockholmem, Kopenhagą, Berlinem i Petersburgiem, a w Petersburgu i Kopenhadze byli nawet król. pieczętarzami. Bredelski (1803) nazywa Rzeszów Galicyjską Jerozolimą i skarży się, że jest brudny. Położenie Rzeszowa, w równej prawie odległości od Lwowa i Krakowa, sprawia, że istnieje tu dość ożywiony handel i znaczna ilość sklepów korzennych i bławatnych, targi odbywają się we wtorki i piątki a jarmarki 19 marca, na św. Trójcę, 23 kwietnia, 17 lipca, 21 września i 21 grudnia. Artykułami są: zboże, bydło, nierogocizna i konie, wreszcie sukna i wyroby ceramiczne. 

Miasto powiatowe, zbudowane na wzgórzu stromo opadającem ku dolinie Sanu w stronę wschodnią, w którym niegdyś odbywały się sejmiki i sądy ziemskie i grodzkie. Przyjeżdzającemu od wschodu miasto przedstawia się malowniczo; domy i domki wieńczą stromo opadający szczyt góry. Pozór warownego grodu nadają Sanokowi dwie budowle stojące na krańcach miasta: na wschodzie nad rzeką starożytny dawniej obronny zamek królewski, obecnie c. k. starostwo, a na przeciwległym krańcu gimnazyum, zbudowane w r 1883. Zamek składa się z piętrowej kamienicy o grubych murach i wąskich sklepionych korytarzach. Stoi on nad Sanem, którego brzeg stromy został podmurowany. Śladów warowni niema. Skoro jednak opuścimy dworzec kolei, znajdziemy się w małem miasteczku, w którem niewiele zostało z świetniejszej przeszłości. Główna ulica pnąca się pod górę jest zabudowana parterowymi i piętrowymi domami. Dochodzi się nią do rynku czworobocznego, otoczonego piętrowymi kamieniczkami. Wąska uliczka prowadzi na południe do kościoła i klasztoru franciszkanów. Kościół ciemny, sklepiony, w ziemię zapadnięty, zbudowany z cegły i kamienia, niema wyraźnego stylu. Od zamku ku północy opada teren stromo. Ulica zabudowana drewnianymi domami, między którymi stoi cerkiew gr.-katol. murowana, prowadzi nad San. Cerkiew nosiła dawniej tytu katedry biskupiej. Zwróciwszy się ku zachodowi dochodzi się na drugi kraniec miasta, gdzie stoi kościół parafialny, którego budowę rozpoczęto w r. 1874, ale jeszcze nie dokończono. Wewnętrzne urządzenie jest tymczasowe.

Miasto powiatowe na pięknej równinie, położone między dwiema Bystrzycami i pięknie pobudowane, liczy się do rzędu pierwszych miast galicyjskich. Stolica biskupstwa gr.-kat., liczył w 1880 r. 18626 mk. (9285 męż., 9341 kob.). Podług wyznania było: 5584 rzym-kat., 2793 gr.-kat., 90 orm.-kat., 1 greko-oryent., 126 augsb.-ewang., 8 helwecko-ewang., 1 angikań., 10023 mojżeszowego. Podług narodowości: 9734 Polaków, 1643 Rusinów, 6998 Niemców (właś. żydów używających w życiu codziennym języka niem.), 42 Czechów, 1 Słoweniec, 1 Węgier, 1 Włoch. Władze wyznaniowe stanowią biskupstwo gr.-katol. (unickie) istniejące od r. 1850. Dekanaty rzymsko i ormiańsko-katolicki należą do archidiecezyi lwowskiej. Filiał augsbursko-ewangelicki należy do gminy Ugartsthal pod Kałuszem. Jest także gmina wyznaniowa izraelicka. Oprócz kilku pięknych kościołów: fary z grobowcami Potockich (Stanisława poległego przy odsieczy Wiednia, Andrzeja kaszt. krakow. i Józefa, towarzysza Karola XII. na wygnaniu w Benderze), pojezuickiego, fundacyi siostry króla Leszczyńskiego i ormiańskiego, jest tam okazały ratusz i wiele innych prywatnych gmachów; posiada także miasto pomnik ś. p. cesarza Franciszka I., pierwszy w całem państwie austryackiem położony, 13 maja 1838 r. 

Rus. Tarnopoil, miasto powiatowe w Galicyi, główny centr Podola galicyjskiego i ośrodek handlowy dla Galicyi wschodniej. Leży u stoku spadzistego pagórka nad wielkim stawem. Początek zawdzięcza Janowi Tarnowskiemu, kaszt. krakows., hetm. w. kor, który chcąc ubezpieczyć Podole od napadów Tatarów i Wołoszy, postarał się u Zygmunta I. w r. 1540 o przywilej na założenie miasta nad Seretem w ziemi halickiej, w miejscu pustem zwanem „Sopilcze” al. „Topilcze”. Później murami obwarowany, uzyskał Tarnopol od królów polskich wiele przywilejów. W dziejach miasta są pamiętne lata 1549, 1575 i 1625 odniesionemi zwycięztwy nad Tatarami. Zaraza morowa r. 1770 i pożar niszczący połowę miasta w r. 1823, zadały mu klęski niemałe. Teraz słynie z wielkich jarmarków na konie i płody ziemne. W r. 1880 było 25819 mk. (6170 rz.-kat., 6023 gr.-kat, 13468 izrael., 158 in. wyzn.); 7929 Polaków, 6037 Rusinów, 11799 Niemców [żydów], 38 in. narod. Tu znajduje się prócz władz rządowych kolegium oo. jezuitów z konwiktem uczącej się młodzieży i starożytny zamek w środku jeziora. Werdum, podróżujący po Polsce w r. 1670 do 1672, pisze: „Papiści mają tu wielki kamienny kościół, Rusini trzy, a żydzi, których tu tak dużo, że zajmują osobną i to najlepszą dzielnicę miasta, mieli tu tak piękną z kamienia zbudowaną bożnicę, że takiej nigdzie indziej w Polsce nie widziałem”. Z Tarnopola pochodził niejaki Łukasz, tłumacz biblii słowiańskiej oraz znany ze swych czynów wojennych i stosunków z Maryną Mniszchówną, Iwan Marcinowicz Zarucki. Wzięty małym chłopcem w jasyr przez Tatarów, uciekł od nich do Kozaków dońskich; gdzie zostawszy ich atamanem, w wojnie moskiewskiej za Dymitra Samozwańca wielce się wstawił.

Miasto powiatowe dość pięknie zabudowane, co do znaczenia czwarte w Galicyi, podług Długosza od licznej tarniny w okolicy rosnącej tak nazwane. Miasto samo jest dość rozległe, położone na prawym płd. brzegu Biały, niedaleko jej ujścia do Dunajca. Dla falistości położenia linie ulic są nieregularne, rynek szczupły, ulice wąskie, brukowane kamieniami okrągłemi, chodniki też wąskie. Śródmieście jest zabudowane jedno i dwupiętrowymi kamienicami, w miarę oddalania się od środka kamienice ustępują miejsca domom parterowym, willom, dworkom, które na krańcach przechodzą w schludne chaty włościańskie. Ludność kupiecka i rękodzielnicza skupia się przeważnie w Rynku i ulicy Krakowskiej w śródmieściu, jednak i na przedmieściach są sklepy i warsztaty, a inteligencya chrześciańska mieszka przeważnie zdala od środka miasta. Najodleglejsze części przedmieść zamieszkuje ludność uboższa, rolnicza. Jako siedziba biskupia i władz rządowych, ze wszystkich miast obwodowych jest Tarnów najludniejszy. Według spisu z r. 1880 liczyło miasto 24627 mk., podług wyznania 12954 rzym.-kat., 193 gr.-kat., 131 protest. i 11349 żyd.; co do narodowości i języka 15900 Polaków, 146 Rusinów, 8056 Niemców i 65 osób innych narodowości. Do Niemców zaliczano większa część żydów, którzy używają języka niemieckiego lub żargonu. Niemców chrześcian jest zaledwie kilkanaście rodzin wojskowych i przemysłowców. Lud dorodny w powiecie zamieszkały nazywają górale lachami, rusini zaś mazurami.